46 درصد باقیمانده هم سهم حمل‌ونقل و فعالیت‌های ساخت‌وساز و صنعت در تولید گاز CO2 است. این آمارهایی است که مراکز معتبر جهانی ازجمله فائو برآن صحه گذاشته‌اند. دانشمندان معتقدند اگر برای پیشگیری از انتشار این حجم گاز CO2 چاره‌اندیشی نشود گرم شدن زمین روندی شتابناک خواهد گرفت و همه‌چیز متأثر از تغییر اقلیم دگرگون خواهد شد. نتیجه چنین روندی چیزی جز تخریب محیط‌زیست و تهدید چرخه حیات نخواهد بود. اکنون بسیاری از کشورها بنا به الزامات بین‌المللی می‌کوشند با شیوه‌های مختلف، انتشار این گاز خطرناک را کاهش دهند. جایگزین کردن سوخت‌های زیستی به جای سوخت‌های فسیلی یکی از راهکارهایی است که از مدت‌ها پیش مورد توجه دانشمندان قرار گرفته است.
ایران در مقایسه با بسیاری از کشورها از قابلیت‌های فراوانی برای تولید سوخت زیستی برخوردار است. از همه اینها که بگذریم آلودگی هوا یکی از معضلات اصلی کلانشهرهاست؛ معضلی که ممکن است حتی نفس انسان را به شماره بیندازد. امسال بسیاری از شهروندان تهرانی این تجربه سخت را از سر گذراندند. فراموش نکنیم سوخت زیستی یکی از گزینه‌هایی است که می‌تواند آسمان خاکستری تهران و دیگر کلانشهرها را آبی کند.
خبرنگارانی که 22 دی‌ماه سال قبل برای تهیه گزارش از طرح‌های منابع طبیعی استان هرمزگان به این استان سفر کردند بازدید از طرح آزمایشی پروژه تولید جاتروفا در نهالستان باغو را هنوز به خاطر دارند؛ بزرگ‌ترین نهالستان گرمسیری در جنوب کشور با 5/5 هکتار مساحت. به گفته مسئولان منابع طبیعی استان، در این نهالستان هر سال 2 میلیون اصله نهال در 2 مرحله - اول فروردین و اول مهر- به روش گلدانی تولید می‌شود؛ 46 گونه گرمسیری و 14 گونه غیربومی که عمدتا برای تثبیت شن و ایجاد بوستان‌های روستایی مورد استفاده قرار می‌گیرد. کنار، کهور، آکاسیا، آلوورا(صبرزرد)، درخت مسواک(چوک) و شمشاد از گونه‌های شاخص این نهالستان است. دی‌ماه سال‌گذشته بیش از 6 ماه بود که گونه جدیدی به این نهالستان اضافه شده بود؛ جاتروفا، سوغاتی که دکتر پیمان یوسفی، مدیرکل وقت دفتر امور منابع جنگلی سازمان جنگل‌ها و مراتع، بذر آن را در سفری به مصر با خود به ایران آورده و کاشت آزمایشی آن در این نهالستان آغاز شده بود.
آن روز در جمع خبرنگاران هیچ کس تصور نمی‌کرد که دکتر یوسفی روزگاری ناگزیر به ترک سازمان جنگل‌ها بشود. مدیرکلی که در دفاع از جنگل ابر و دنا و در مقابله با سدسازی پرونده خوبی از خود برجای گذاشت. اکنون یوسفی به جمع اعضای مؤسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع کشور پیوسته است. با این همه، پروژه تولید سوخت‌های زیستی از جاتروفا در بندرعباس، از طرح‌هایی است که وی با جدیت آن را دنبال می‌کند. 8دی‌ماه امسال همایش « بررسی جوانب توسعه و تولید سوخت‌های زیستی در ایران» به اهتمام جامعه مهندسین مشاور ایران برگزار شد. یوسفی یکی از سخنرانان این همایش بود با موضوع تولید سوخت زیستی از گیاه جاتروفا. مباحث مطرح شده در این همایش، زمینه‌ای شد برای گفت‌وگو با وی درباره نخستین پروژه تولید سوخت زیستی از جاتروفا در ایران.
- آقای دکتر، چند سالی است که در کشورهای توسعه یافته تولید سوخت‌های زیستی یا سوخت‌های پاک به یکی از اولویت‌ها تبدیل شده است؛ چرا؟
سوخت‌های زیستی یا بایوفیول‌ها یا بایودیزل‌ها در سال‌های اخیر در کشورهای توسعه یافته به یکی از استراتژی‌های مهم و اصلی تبدیل شده است. این نگاه ناشی از اثرات تغییر اقلیم یا climate change است زیرا یکی از عوامل اصلی تغییر آب و هوا انتشار گاز CO2 است.
- سهم سوخت‌های فسیلی (نفت و گاز) در انتشار CO2 چند درصد است؟
به‌طور کلی سوخت‌های فسیلی و جنگل‌زدایی 2منبع اصلی تولید گاز CO2 در جهان محسوب می‌شوند. در این میان، 25درصد کل CO2 منتشر شده ناشی از سوخت‌های فسیلی و 18درصد ناشی از جنگل‌زدایی است. حمل‌ونقل و ساخت‌وساز در مرحله بعدی و فعالیت‌های کشاورزی با 11 درصد در پایین‌ترین مرحله قرار دارد. CO2 با ایجاد حصاری در اطراف کره‌زمین مانع خروج حرارت به جو و سبب گرم شدن زمین می‌شود. در واقع اصلی‌ترین عامل گرم شدن کره‌زمین انتشار گاز CO2 است که خشکسالی‌ها، سیلاب‌های تند، توفان‌های وحشتناک و دیگر رخدادهای ناگوار طبیعی را در جهان رقم می‌زند و در نتیجه امنیت غذایی به مخاطره می‌افتد. به همین دلیل، بسیاری از کشورها براساس کنوانسیون‌های بین‌المللی و پروتکل کیوتو ملزم به اتخاذ روش‌هایی برای کاهش انتشار CO2 شده‌اند. با این رویکرد استفاده از تکنولوژی‌های نو برای تأمین انرژی، تولید سوخت، ساخت وساز و صنعت بحث روز دنیا شده است؛ تکنولوژی‌هایی که با محیط‌زیست سازگار باشند و CO2کمتری را منتشر کنند. در همین راستا، جایگزین کردن سوخت‌های زیستی به جای سوخت فسیلی در دستور کار قرار گرفته و اکنون بسیاری از کشورها در این زمینه سرمایه‌گذاری کرده و با جدیت آن را دنبال می‌کنند؛ یعنی تلاش می‌کنند سوخت پاک شامل انرژی‌های پاک مثل انرژی خورشیدی، بادی، آبی و انرژی ناشی از گیاهان را جایگزین سوخت فسیلی کنند.
- استفاده از انرژی خورشیدی و بادی در ایران شناخته شده است. هر چند که هنوز این منابع چندان سهمی در تولید انرژی ندارند اما تولید انرژی از گیاهان، موضوعی مبهم یا حداقل ناشناخته است. از چه گیاه یا گیاهانی تاکنون برای تولید انرژی استفاده شده است؟
جاتروفا یکی از گیاهانی است که تاکنون آزمایش‌های متعددی درباره آن صورت گرفته و نتایج بسیار مثبتی هم به‌دست آمده است. این گیاه گونه‌ای تروپیکال است که در نواحی گرمسیر استوایی می‌روید و نسبت به سرما بسیار حساس است. از بذر جاتروفا روغن ارزشمندی به‌دست می‌آید که در کارخانجات مختلف، سوخت هواپیما، موتور‌های دیزلی و تانک‌ها استفاده می‌کنند. در نظر داشته باشید در برخی کشورها مشکل انتشار گاز CO2 ناشی از کارخانجات دیزلی با جایگزین کردن روغن جاتروفا به جای گازوئیل برطرف شده است.
- نیاز جامعه جهانی به روغن جاتروفا چه میزان است؟ آیا تاکنون در این زمینه تحقیقی صورت گرفته است؟
برآوردهای جهانی نشان می‌دهد تا سال2015 در جهان 44میلیارد تن سوخت فسیلی مصرف می‌شود. این در حالی است که دانشمندان برجسته انرژی معتقدند این حجم سوخت از هر نظر به‌ویژه از نظر انتشار حجم عظیم CO2 که از این طریق وارد جو کره‌زمین خواهد شد برای جامعه جهانی مشکل‌ساز می‌شود. از این رو، تلاش جهانی براین است که حداقل 10درصد این سوخت از طریق روغن جاتروفا تهیه شود. با این حساب حداقل به 4میلیارد تن روغن جاتروفا نیاز داریم؛ این در حالی است که امروزه تولید روغن جاتروفا در جهان 900هزار تن است.
- در کشور ما تا چه اندازه قابلیت تولید جاتروفا وجود دارد؟ آیا این گیاه با شرایط اقلیمی ایران سازگاری دارد؟
ایران اقلیم‌های متفاوتی دارد ازجمله جنوب ایران، تروپیکال خشک و بیابانی است. خوشبختانه جاتروفا گونه‌ای است که به آب شیرین نیاز ندارد و می‌تواند در اراضی فقیر و شرایط سخت اقلیمی مثل جنوب ایران با تحمل شوری خاک رشد کند. این شرایط سبب شد تا نخستین پروژه ملی تولید سوخت‌های زیستی 1/5سال پیش در بندرعباس آغاز شود.
- پروژه در حال حاضر چه وضعیتی دارد؟
یک سال ونیم پیش با همکاری اداره کل منابع طبیعی هرمزگان در عرصه‌ای به مساحت 1/5 هکتار به‌صورت آزمایشی جاوترفا کشت شد. این گیاه تابستان سخت امسال را که در مواردی درجه حرارت به 51 درجه هم رسید پشت سر گذاشت. الان نهال‌های جاتروفا به بار نشسته و بذر فراوانی تولید کرده است.
تمام آزمایش‌ها هم در باره این گیاه انجام شده و درواقع هیچ نکته مبهمی وجود ندارد، مراحل مربوط به آنالیز روغن به‌دست آمده هم در حال انجام است. انتظار می‌رود با حمایت دولت و مسئولان بتوانیم در 3 سال آینده نخستین پروژه چند هزار هکتاری توسعه جاتروفا را به اجرا درآوریم. بد نیست بدانید عربستان، بحرین، عمان، قطر، اردن، دوبی و حتی عراق در این زمینه فعالیت‌های شتابنده‌ای را شروع کرده‌اند؛ بنابراین ما نباید در این خصوص از سایر کشورها عقب بمانیم.
ارزش جهانی هر لیتر روغن جاتروفا
امروزه هر لیتر روغن جاتروفا به بهای 80 سنت تا یک دلار - بسته به کیفیت آن- عرضه می‌شود البته این رقم درحال افزایش است با این حال باز هم در مقایسه با سوخت‌های فسیلی ارزان‌تر است. برای نمونه، بهای هر لیتر بنزین در ترکیه حدود 2800 تومان است چیزی حدود 3 برابر جاتروفا، در حالی که CO2 ناشی از آن کمتر از یک‌سوم CO2 ناشی از مصرف بنزین است. اما مسئله فقط سوخت پاک نیست - گرچه مقوله بسیار مهمی است - بلکه مزایای دیگری است که این شیوه دارد ازجمله برای راه‌اندازی یک واحد 25 هزارتنی روغن جاتروفا، به 4 هزار هکتار جنگل جاتروفا نیاز داریم که باعث اشتغالزایی می‌شود. علاوه براین، جاتروفا در خاک‌های بیابانی رشد می‌کند و در نتیجه باعث مهار بیابان می‌شود. از همه مهم‌تر اینکه درحال حاضر اغلب پساب‌های صنعتی به خلیج‌فارس ریخته می‌شود اما این پساب‌ها با وجود مشکلاتی که دارد برای آبیاری جاتروفا مناسب است بنابراین در یک عبارت می‌توان گفت با کشت جاتروفا، هم اشتغال ایجاد می‌شود، هم از سرازیر شدن پساب‌ها به آب‌های خلیج‌فارس جلوگیری به عمل می‌آید و هم بیابان مهار می‌شود؛ مسئله سوخت هم که جای خود دارد.
